Perchè scrivom "Lag de Garda" e miga "Lac de Garda"?

De chè som dré a parlâ? In pòche paròlle del son /k/ (chell de la c in can) a la fin de li paròlle in lengua lombarda e de come chell son chí el va scrivud. Ma partom a bellasi, sedenò l'è fàcil perde-s a metâ viaz.

Vun dei tratj típic de la lengua lombarda l'è la Desonorizazion de li consonantj in posizion final. In àlter tèrmenj, li consonantj sonòre (chelle che per prononciâ-li gh'è bisògn de fâ vibrâ li còrde vocai, saress a dî B, D, G, GG, V e Z), se li'è metude a la fin d'una paròlla, li g'averà un son sord (senza vibrazion de li còrde vocai, çoè compagn a P, T, C, CC, F e S) in cuasi tutj i dialetj. Un esempi l'è la paròlla lombard che l'è prononciada compagn che la fuss lombart /lumˈbaːrt/, cond una bella T a la fin. Un àlter esempi l'è la paròlla euv, che l'è prononciada compagn che la fuss euf /øːf/, cond una bella F a la fin.

Ma... è-la debon issí? A dî la veritâ miga del tut. La pronóncia de la paròlla la càmbia segond el tipo de consonant che metom a la fin. E adess ve spieghi el perchè.

Prima de tut, gh'è bisògn de fâ una premessa e una picennina parèntesi stòrica: gh'è nissuna diferenza "pràtica" se scrivî C e G inveci de CH e GH, o viceversa. La diferenza l'è stòrica, tradizional. La forma cond l'H l'è chella che ind i últim sècoi l'è diventada la pussé comuna, l'è chella doperada ind i dizionari de l'àmbit milanes e de l'àmbit bressan-bergamasc, mentre la forma senza H l'è pussé de moderna e la ponta a fâ pussé fàcil la scritura, tirando via i elementj gràfic miga necessari. De fat, anticament, la C e la G senza aca a la fin de la paròlla li vegniva doperade per indicâ i son dolç de la c e de la g (saress a dî chelle ind li paròlle cess e gess), donca l'H l'è entrada ind la scritura per "marcâ jò" el son dur de li dò consonantj, un po' come che se fa an'mò dennanz a li E e I anca in lengua italiana (donca lec l'era doperad per lecc e Lech –o Lecch– l'era doperad per el nòm de la çitâ de Lec). Ind i últim sècoi, però, s'è vambiad a doperâ la forma dópia CC e GG per indicâ el son dolç de li dò lètere e donca li grafie moderne li g'à cominçad a trâ via la H perchè diventada "supèrflua".

Fada chella premessa chí, tornom al tema del pòst.

La domanda l'è fàcil: se el son de la G a la fin de la paròlla l'è sord e donca l'è precis a chell de la C, pòdi-i scríver C e G un pò comè che vòj?

La rispòsta la te sorprenderà: Nò. L'è miga un nò del tipo "nò, perchè mi dighi de nò", ma perchè in realtâ, ancasiben che el son de li lètere medeme l'è compagn (o mej, l'è compagn ind la pupart dei dialetj, ma miga in tutj), la lètera sonòra (G, o GH, scrivî-la come volî) la g'à una fonzion sconduda importantíssima: marcâ jò la longhezza de la síllaba.

Li consonantj sonòre li'è importante fiss per marcâ jò la longhezza vocàlica de la síllaba che ghe ven prima. Chest l'è un element che de spess l'è ignorad ind la cossienza linguística colletiva, ma l'è important fiss per la comprension de li paròlle, soratut ind un cuai cas indove che l'è domà la longhezza vocàlica a fâ capî el significad de li paròlle. Insema a li lètere dopiadore (valadî L, N, R, S e Z, che ind la scritura li preved anca una forma dópia LL, NN, RR, SS e ZZ), li consonantj sonòre li'è essenziai per discriminâ li "omofonie" (li paròlle che li se pronóncia precise) e li "omografie" (li paròlle che li se scriv precise). Un esempi: car e carr. Segond voàlter, se pronóncia-li precise? Nò e pò nò. Car la g'à una vocal longa, /kaːr/, issí longa che ind un cuai dialet la R la tend a borlâ jò per colpa sò, mentre che carr el g'à una vocal curta e concisa, /kar/.

El cas de la C e de la G l'è donca fàcil fiss: scríver Lac (o Lach) inveci de Lag (o Lagh) l'è miga just perchè la vocal a in Lac la se pronóncia miga compagn de la vocal a in Lag. La paròlla l'è /laːk/ (rarament /laːɡ/), cond una A longa, e la va donca scrivuda Lag (o Lagh, se sî purista de la tradizion moderna). L'è l'única manera de scríver la A longa.

È-l gnan'mò cjar? Fom un àlter esempi cond un'altra vocal e un'altra consonant. Son sigur che issí poderî capî.

Cjapom dò paròlle del lombard oriental: /ryːt/ e /bryt/. La prima paròlla la ven del latin rudis e l'è cugnada del spagneul rudo e l'italian rozzo. Leteralment la veul dî "rúvid, sgrez", ma ind l'àrea bergamasca l'è doperada cond el significad de "sporchezz, porcheria". La segonda paròlla inveci la ven del latin volgar bruttus, del latin clàssic brūtus, l'è cugnada de l'italian brutto e la veul dî pròpi "miga bell".

Come se scriv-li cheste dò paròlle? Un cualseveul bergamasc el scriveress la prima come rüt, ma cond bone probabilitâ la segonda la g'à dò scriture possíbei: brüt e bröt, a segonda de chi che le la scriv e d'indovè che el ven. Savî perchè? La prima paròlla in realtâ la finiss cond una consonant sonòra, la D (de fat se scriv rud), che anche se la se pronóncia compagn d'una T, la marca jò la vocal longa. E la vocal longa, in chell cas chí la U, la g'à domà una pronóncia: /yː/. La segonda paròlla, inveci, la g'à una consonant final sorda, la T (de fat se scriv brut) che la pròvoca che la vocal tònica la sia curta. E, in àrea bressan-bergamasca la U curta la g'à un son allòfen (l'allofonia l'è una variazion fonética che la càmbia miga de significad a la paròlla) e se peul prononciâ anca come se la fuss una EU, però curta (varda la diferenza intra breud /brøː(t)/ e brut /brøt/).

Eco perchè l'è important fiss catâ fò la consonant justa a la fin de la paròlla. La consonant la condiziona la pronóncia de la vocal tònica e, ind un cuai cas, el significad de la paròlla medema.

–·–·–·–·–

Còbie mínime d'esempi:

lòc /lɔk/ (lat. uluccus)

leug /løːk/ (lat. locus)

suc /syk/ o /søk/ (lat. succus)

sug /syːk/ (lat. sūcus)

specc /spɛtʃ/ (lat. speclum)

vegg /vɛːtʃ/ o /vɛtʃ/ (lat. vetlum)

ret /rɛt/ (lat. rectus)

red /reː(t)/ (lat. rēte)

pell /pɛl/ (lat. pellis)

pel /peːl/ o /piːl/ (lat. pilum)

pann /pan/ (lat. pannus)

pan /paː(ŋ)/ (lat. pānem)

par /paːr/ o /peːr/ (lat. paria)

Parr /par/ (toponimo)

pes /peːs/ o /piːs/ (lat. pēnsō)

pess /pɛs/ (lat. piscem)